تخت فولاد

«تخت فولاد» قبرستانی بسیار مشهور و مورد احترام در اصفهان است که امروزه فقط شهدا را در آن به خاک می سپارند. تخت فولاد از دوره الجایتو (۷۰۳ـ۷۱۶ ق) گورستان بوده است و تا اواخر دوره صفوی، مزار بابا رکن الدین نیز خوانده می شد. علما و عرفای بزرگی در تخت فولاد آرمیده اند، از جمله: بابا رکن الدین، میرفندرسکی، ملااسماعیل خواجویی، جهانگیرخان قشقایی، حاج آقارحیم ارباب.

وجه نامگذاری تخت فولاد

در سبب نامگذاری این گورستان به تخت فولاد، اقوال گوناگونی هست از جمله آنکه امام حسن علیه السلام تختی از فولاد برای بی اثر کردن جادوی یهودیان در آن ساخت؛ این قول مورد مناقشه قرار گرفته است.

قول دیگر آنکه در اوایل قرن پنجم در ری پسر پولاد از اتباع بُوَیهیان (آل بویه) یاغی شد و تولیت اصفهان را به او دادند و تخت فولاد منسوب به پدر اوست که تخته سنگی ساخته بود و بر روی آن می نشست. محل این سنگ و قبر فولاد در غرب غسالخانه ای قرار داشت که در ۱۳۶۶ش به منظور ایجاد میدان میوه ویران شد. به گفته جمشید مظاهری، تخته سنگ مذکور منسوب به استاد فولادِ حلوایی است که سنگ گور وی با تاریخ محرم ۹۵۹ هم اکنون در حیاط مرکز تلفن تخت فولاد واقع است. استاد فولاد ظاهراً از فِتیان روزگار خود بوده است و مردم او را از اولیاء می دانند و از کرامات او حکایت می کنند.

وجه نامگذاری تخت فولاد به مزار بابا رکن الدین، وجود مدفن این عارف و صوفی سده هشتم هجری در غرب این گورستان است.

تاریخچه تخت فولاد

اگرچه آغاز تاریخ تخت فولاد را دوره سلطان محمد خدابنده (الجایتو) (ح: ۷۰۳ـ۷۱۶ ق) دانسته اند، شهرت وجود مقبره ای به نام لسان الارض در شمال شرقی آن، تاریخش را به گذشته های بسیار دور پیوند می زند. لسان الارض را متعلق به حضرت یوشع، از پیامبران بنی اسرائیل دانسته اند و از قدیم مردم در شبهای جمعه برای عبادت و دعا در آنجا گرد می آمده اند.

برخی، تاریخ بنای مقبره لسان الارض را به دوره دیالمه بازمی گردانند. این ناحیه در روزگار دیلمیان و آل زیار محل رخدادهای مهمی بوده است، از جمله آتش بازی معروف مرداویج پسر زیار در جشن سده ۳۲۳ که به کشته شدن وی انجامید.

عارفان و زاهدان سده های پنجم تا نهم در این ناحیه زوایا و عبادتگاههایی ساخته بودند؛ چنانکه کمال الدین اسماعیل اصفهانی (متوفی ۶۳۵)، شاعر معروف در یکی از همین تکایای تخت فولاد بدست مغولان کشته شد. در سده های هفتم و هشتم شماری از عرفای بزرگ ـ که در آن عصر معمولاً به «بابا» یا «عمو» شهرت داشتند ـ در تخت فولاد ساکن شدند که مشهورترین آنان بابا رکن الدین بود. در مجاورت قبر بابا رکن الدین اتاقهایی متصل به هم وجود داشته است که در یکی از آنها، معروف به چله خانه سابقاً مرتاضان چله نشینی می کرده اند.

تخت فولاد در زمان صفویه از قبرستانهای دوازده گانه اصفهان بود و در آن چهارصد تکیه و بقعه ساخته شده بود، که از آن جمله است: تکیه بابا رکن الدین، تکیه میرفندرسکی، تکیه میرزا رفیعا و تکیه خاتون آبادی.

در همین دوره خیابانی به موازات چهارباغ بالا (چهارباغ علیای عباسی) به سوی شیراز احداث شد که از بین تکایای تخت فولاد می گذشت. چهارباغِ اطرافِ این خیابان و آبشارها و حوضهای جلو آن به همراه بسیاری از آثار صفوی در این منطقه در فتنه افغان و نیز در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار (۱۳۱۳ـ۱۳۲۴) یکسره ویران شد. در زمان قاجار، محمدحسین خان امین الدوله از جنوب پل خواجو تا دروازه تخت فولاد خیابانی ساخت که به «چهارباغ امین آباد» معروف شد. امروزه این خیابان به نام «فیض» نامیده می شود.

در ۱۲۹۴ تخت فولاد یکی از دو گورستان شهر اصفهان با محیطی تقریباً بیش از ربع فرسنگ بود. از ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۸ آبادی و دیه مختصری داشت و باغ سعادت آباد حد شمالی آن را تشکیل می داد. قبرستانی وسیع و تکیه میرفندرسکی و بقعه لسان الارض در شمال شرقی و مسجد مصلاّ در غرب آن قرار داشت. مصلاّی تخت فولاد که بعد از ۱۳۰۰ ساخته شده است، حدود بیست جریب مساحت دارد. در ۱۳۱۸ در مغرب دروازه تخت فولاد ـ که سابقاً معبر کاروان فارس بوده ـ مدرسه و مسجد رکن الملک ساخته شده است.

از حدود ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۰ شمسی بخشهای بیشتری از شهر به سوی منطقه تخت فولاد توسعه یافت. در نیم قرن اخیر در این منطقه تحولاتی روی داده است که از مهمترین آنهاست: تغییر بافت معماری و شهرسازی؛ در محدوده شهری قرارگرفتن تخت فولاد، به ویژه سکونت جمع کثیری از حاشیه نشینان شهر در جوار مقابر و تکایای آن؛ ایجاد بناها و بقاع جدید در آنجا.

در طی سالها، تعداد زیادی از تکیه ها و قبرهای تخت فولاد تخریب شده است، از جمله تکیه نواب، قبر فاضل اردستانی از علمای عهد صفوی، قبر ضیاء شاعر و خطاط، قبر دامی شاعر، سردابِ اعقاب میرمحمدصادق موسوی خواجویی در جنوب تکیه خاتون آبادیها و قبر ملاعبدالقادر عاشق آبادی، عارف مشهور اواخر عهد صفوی. اراضی این مکانها یا به خانه و مغازه تبدیل شده یا به سبب تعریض خیابان و تسطیح جاده از میان رفته است.

تخت فولادِ کنونی از جنوب به خیابانهای سعادت آباد و خیابان سجاد، از غرب به خیابان جهانگیرخان قشقایی، از شمال به کوچه تکیه میر و کوچه شهید مصطفی کیانی و از شرق و جنوب شرقی به بخش دیگری از خیابان سجاد محدود است و برخی تکیه ها و مقابر از این محدوده بیرون اند. بین تکایا و مقابر محدوده تخت فولاد، منازل مسکونی متعددی به صورت حاشیه نشین وجود دارد. در سالهای اخیر نمازهای اعیاد به امامت آیت اللّه شیخ عباسعلی ادیب در مکان مصلای این منطقه اقامه شده است. پیشینه معنوی، رخدادهای عبادی و آیینی، وجود مساجد و زیارتگاهها و مصلایِ وسیعِ در حال ساخت با بنایی بسیار عظیم و معماری ویژه و مأذنه های بسیار بلند، گواه توجه خاص به منطقه در دوران کنونی است.

در دوره معاصر در تخت فولاد برای برخی از بزرگان و اندیشمندان، بقعه و بنای یادبود احداث کرده اند، از جمله: بنای یادبود بهاءالدین محمد اصفهانی (فاضل هندی)، آیت اللّه حاج آقارحیم ارباب، حکیم جهانگیرخان قشقایی، ملااسماعیل خواجویی، استاد جلال تاج اصفهانی، آیت اللّه شمس آبادی، بانو نصرت امین اصفهانی.

آثار هنری تخت فولاد

تخت فولاد گنجینه ای است از آثار مختلف هنری از جمله معماری، گچ بری، کاشی کاری، خوش نویسی، حجاری، شعر و مادّه تاریخ، نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره های مختلف در اصفهان.

از جمله آثار هنری در رشته معماری و کاشی کاری: بقعه آقا حسین خوانساری، آرامگاه محمدکاظم واله، آرامگاه میرزا رفیعای نائینی، مدرسه و مسجد رکن الملک و تکایای حاج محمدجعفر آباده ای، بابا رکن الدین، میرفندرسکی درخور ذکر است.

در خوش نویسی: سنگ مزار واله، شاعر و خطاط به خط تعلیق خودش، سنگ نوشته قبر مادر شاهزاده به خط محمدباقر اصفهانی (سمسوری)، کتیبه خط میرعماد حسنی در تکیه میرفندرسکی، سنگ نوشته مادّه تاریخ مسجد مصلا به خط میرزا عبدالرحیم افسر، کتیبه سردرِ تکیه حاج محمدجعفر آباده ای به خط میرزا فتح اللّه خان جلالی و کتیبه های بقاع و تکایای بابا رکن الدین، میرزا رفیعا، شهشهانی و مسجد رکن الملک را می توان نام برد. اشعار شعرایی نظیر واله، محمدطلعت اصفهانی، سلیمان خان شیرازی (رکن الملک)، طغرل، مانی، ملامحمدحسین ضیاء اصفهانی از جمله آثار هنری موجود در تخت فولاد است.

از جمله آثار نقاشی قدیمی در این گورستان: تصویری از شیخ بهایی و میرفندرسکی اثر سیدحسین، در حجره آرامگاه سران بختیاری و دو تصویر از رکن الملک بر کاشی مجاور آرامگاه وی در مسجد رکن الملک است.

از نمونه های کم نظیر هنر سنگ تراشی در تخت فولاد: سنگ قبر آقامحمد بیدآبادی از استاد محمدعلی و سنگ قبر شیخ محمدتقی نجفی اصفهانی، صاحب هدایة المسترشدین از استاد محمدرضا پسر استاد محمدعلی و سنگ قبر حسینقلی خان ایلخان بختیاری در تکیه میر و کتیبه حجاری شده سردرِ مسجد مصلای تخت فولاد است. مقصوره کوچک مسجد مصلا که متعلق به دوره آق قوینلو و شاید یکی دو قرن قبل از آن بوده، متأسفانه در نوسازی اخیر مسجد تخریب شده است.

نگارگری، طراحی و نقش اندازی قبور بزرگان و دیگر قبور گورستان ـ که برخی نشان دهنده شغلِ متوفی است ـ و نیز خطوط نوشته شده بر صدها سنگ قبر، از آثار ارزشمند این گورستان در دوره های مختلف است.

پانویس

منابع

• دانشنامه جهان اسلام، جلد ۶، مدخل "تخت فولاد" از سید علی اصغر میرخلف.

پیوندها

• پایگاه تخت فولاد اصفهان